کاشیکاری‌های شبه بلورین در معماری دوران اسلامی

خواندنی‌های ریاضی / کاشیکاری‌، شبه بلورین

به گزارش پژوهشگران نشریه Science طراحی‌های اسلامی قرون وسطی پیشتاز تحولات شگرفی در قالب‌ها و طراحی‌های کاشی هستند. براساس پژوهشی تازه، صنعتگران اسلامی قرون وسطی برای طراحی سطوح کاشی‌های پر نقش و نگار، روش خاصی را در طراحی و قالب ابداع کرده بودند که به آنها امکان می‌داد طرح‌های بسیار ریز و ظریفی را در کاشی پیاده کنند، روشی که غرب سال‌ها با آن ناآشنا بود. نتیجه این پژوهش در شماره 23 فوریه نشریه “Science” که از سوی یک جامعه علمی غیرانتفاعی به نام انجمن پیشبرد علوم امریکا (به طور اختصار AAAS) منتشر می‌شود، درج شده است. بسیاری از دیوارهای بناهای اسلامی قرون وسطی دارای طرح‌های هندسی ستارهای شکل و چند ضلعی است که “گره” نام دارد و غالبا دارای یک روکش تزئینی با شبکه‌ای از خطوط جناغی است. پژوهشگران عموما بر این باور بودند که صنعتگران قرون وسطی این طرح‌ها را با یک تخته صاف و پرگار ایجاد کرده‌اند.

پیتر جی لو از دانشگاه هاروارد و پاول جی اشتاینهارت از دانشگاه پرینستون در مقاله خود در نشریه Science نشان می‌دهدند که صنعتگران سده سیزدهم میلادی با بهره‌گیری از مجموعه کوچکی از کاشی‌های چندضلعی تزئینی، که نویسنده آن را “کاشی گره” نامیده، قالب‌های گوناگونی راطراحی کرده‌اند. به عقیده نویسندگان مقاله، شیوه “کاشی گره” مطلوب‌تر و دقیقتر از شیوه قبلی بود و راه را برای یک جنبش علمی بزرگ در ریاضیات و طراحی اسلامی باز کرد. تاسده پانزدهم میلادی، قالب‌های کاشی ترکیبی از طرح‌های فوق‌العاده گوناگون و متغیر بود و شماری از آنها به صورت آنچه که امروز ریاضیدانان طرح‌های “شبه بلورین” یا “طرح‌های فرانما” می‌نامند، طراحی می‌شدند. این طرح در غرب برای اولین بار از سوی راجر پنرُز در اوائل دهه هفتاد معرفی شد و به همین دلیل نام وی برای معرفی طرح به کار می‌رود.

طرح “شبه بلورین” با کار گذاشتن مجموعه‌ای از واحدها در کنار هم با الگوئی قابل پیش‌بینی است اما برخلاف کاشی‌های معمول کف اتاق به صورت منظم تکرار نمی‌شود. این طرح قرینگی چرخشی ویژهای مانند شکل‌های پنج گوشه یا ده‌گوشه ایجاد می‌کند که در طراحی‌های متناوب دیده نمی‌شود. قبل از پژوهش نشریه “Science” که آقای لو، که دوره دکترای فیزیک را می‌گذراند با آقای اشتاینهارت، که یک دانشمند کیهان‌شناس است، برای یافتن “شبه بلورین” در طبیعت همکاری کرده بود. آقای لو ضمن سفر به ازبکستان در دیدار از یک بنای اسلامی قرون وسطی نقش و نگارهای ده گوشه‌ای را در بنا مشاهده کرد. دیدن این نقوش او را به فکر یافتن و تحقیق در مورد کاشیکاری‌های “شبه بلورین” در قلمرو جهان اسلامی انداخت. همین، انگیزهای برای اجرای یک پروژه تحقیقاتی جدید شد. وی پس از بازگشت به هاروارد، عکس‌های آثار هنری، بناها و طومارهای معماری مربوط به ایران، ترکیه، افغانستان، عراق و سایر کشورهای جهان اسلامی را مطالعه کرد و دریافت که معماران، خطوط و طرح‌های کلی کاشی‌های پنجگره را در این طومارها می‌کشیده‌اند –طومارها راهنمای سایر معمارانی بود که نزد استادکاران آموزش می‌دیدند. نمونه‌ای از طومار تیموری-ترکمن سده پانزدهم اکنون در موزه کاخ توپکاپی در استانبول نگهداری می‌شود.

آقای لو می‌گوید : “این حقیقت که ما می‌توانیم مجموعه‌های متعددی از کاشی‌ها را با طراحی‌های گوناگون مهندسی در نقاط مختلف جهان اسلان تنها با مشاهده و بررسی یک مجموعه از کاشی‌ها توضیح دهیم، تصویر جهان‌ شمول بسیار فوق‌العادهای را ارائه می‌دهد.” این پژوهشگران در ادامه مطالعات خود نشان داده‌اند که چگونه معماران اسلامی در سال 1453 با کاشی‌های گره، الگوها و قالب‌هائی را با لبه‌های متداخل در دو اندازه متفاوت ساخته‌اند که به شکل الگوهای تقریبا کامل “شبه بلورین” هستند. چنین دستاوردی نشانگر اسلوب‌های ریاضی‌ای بود که تا 500 سال برای غربیان ناشناخته بود.

انجمن پیشبرد علوم امریکا بزرگترین جامعه علمی همگانی در جهان و ناشر نشریه “Science” است. این انجمن در سال 1848 تاسیس شد و با 262 جامعه وابسته و آکادمی‌های علوم همکاری می‌کند و برای 10 میلیون نفر مکاتبه دارد. نشریه Science بیش از هر مجله هم‌طراز علمی دیگر در جهان مشترک دارد و شمار خوانندگان آن غالب بر یک میلیون نفر است. برای کسب تازه‌ترین اخبار پژوهشی، می‌توانید به سایت “یورک آلرت” متعلق به انجمن پیشبرد علوم امریکا که پیشتاز پایگاه‌های اینترنتی خبرهای علمی است مراجعه کنید.