حمد و سپاس می‌کنم تورا ای آن کسی که محیط نشده ونمی‌شود ونمی‌گیرد نعمت‌های توراهیچ عددی ……
شیخ بهاءالدین محمد بن عزالدین حسین عاملی نامور به شیخ بهایی ازجمله اعاظم اندیشمندان و دانشمندان ایران است. شیخ بهایی به روزگار قدرتمداری صفویان می‌زیست و اوج نبوغ و هنر افزون خویش را در دوران فرمانروایی پادشاه توانمند و مقتدر صفوی، شاه عباس بزرگ، جلوه‌گر ساخت در سال ۹۵۳ هجری قمری در بعلبک لبنان دیده به جهان برگشود، در ۱۳ سالگی به همراه پدر خویش، شیخ عزالدین حسین عاملی که ازجمله روحانیون والامقام شیعی بود رهسپار ایران شد و تا پایان عمر در این مهد دیرین فرهنگ و تمدن زیست.
تا به امروز۹۰ اثر شیخ بهایی شناخته شده که درباره موضوعات مختلف علمی از ریاضیات و عرفان و حکمت گرفته تا نجوم و کلام است. شیخ بهایی از كودكی دانش رياضي را آموخت و خود به تالیف كتاب‌هایی در این زمینه پرداخت. از جمله :
1- خلاصة الحساب .
این كتاب یكی از عمیق‌ترین و فشرده‌ترین كتاب‌های ریاضی است كه شیخ بهایی به رشته تحریر درآورده و شامل یك دوره ریاضيات در سطح متوسط است و حدود سه قرن به عنوان متن آموزشی حوزه‌های علوم دینی در نجف، اصفهان، مشهد، قم و برخی دیگر از مراكز علمی كشورهای اسلامی مورد استفاده بوده و دهها شرح و حاشیه بر آن نوشته شده است.
2- بحرالحساب .
صاحب كتاب”امل الآمل” نامی از این كتاب برده و شیخ بهایی در مواردی از خلاصة الحساب به كتاب بحرالحساب ارجاع داده است، ولی گویا نسخه‌ای از این كتاب در عصر خود وی برداشته نشده است.
3- جبر و مقابله .
شیخ بهائي در این كتاب مباحث فراوان جبر را مورد بررسی قرار داده و یك نسخه از این كتاب نزد مرحوم سعید نفیسی موجود بوده است.
4- حاشیه بر خلاصة الحساب .
شیخ بهائي توضیحات لازم را كه بعد متوجه شده است به صورت”حاشیه” بر كتاب خلاصة الحساب نوشته است. نام این كتاب در فهرست كتابخانه عمومی معارف آمده است.
5- رساله حساب فارسی .
شیخ بهائي این كتاب را به منظور آموزش حساب به عموم نوشته و اطلاعات فشرده ای از این دانش گرد آورده است.
با تمام این اوصاف، آثار شیخ بهایی علاوه بر این رسائل و کتاب‌ها، عمارات و ابنیه‌ای است که موجب زنده ماندن یاد و خاطره این شخصیت برجسته نه تنها در ذهن و زبان مردم اصفهان بلکه تمام مردم ایران شده است.
مهارت وی در ریاضی و معماری و مهندسی معروف بوده و از مهم‌ترین خدمات شیخ‌بهایی در رونق بخشیدن به شهر اصفهان تعیین سمت قبله مسجد شاه (امام) اصفهان است. این قبله‌یابی که با استفاده از ابزارهای آن زمان صورت پذیرفته هفت درجه با جهت واقعی قبله اختلاف دارد. تقسیم آب زاینده رود به محلات اصفهان و روستاهای مجاور رودخانه، ساخت گلخن گرمابه‌ای است که هنوز در اصفهان مانده معروف به حمام شیخ بهائی و طراحی منار جنبان اصفهان که هم اکنون نیز پا برجاست به او نسبت داده می‌شود. همچنین طرح ریزی کاریز نجف آباد-اصفهان است که به نام قنات زرین کمر، (یکی از بزرگترین کاریزهای ایران) و معماری مسجد امام اصفهان و مهندسی حصار نجف و شاخص تعیین اوقات شرعی (ساعت آفتابی در مغرب مسجد امام) را به او نسبت می‌دهند.
آنچه روشن است، شیخ بهایی معماری چیره دست و کاربلد بود. آثاری که او طراحی نمود را بلاشک باید جلوه گاه هنر ایرانی ـ اسلامی برشمرد. حمام شیخ بهایی اصفهان، باغ زیبای فین کاشان و مسجد شاه اصفهان تنها برخی از شاهکارهای هنر ایرانی ـ اسلامی هستند که با ذهن زیبانگر و فکر نیک اندیش شیخ بهایی مجال ظهور یافتند. سامانه توزیع آب زاینده رود هم که توسط او و با محاسبه ها و راه‌حل‌های پیچیده ریاضی انجام پذیرفت و به طومار شیخ بهایی شهرت یافت نشان از مهارت وی در فنون مهندسی دارد. گفتنی است، این سامانه چنان دقیق طراحی شده بود که تا ۵/۳ قرن همچنان مورد کاربرد قرار داشت و تنها پس از کشیدن سد روی زاینده رود در عصر کنونی بود که شیوه توزیع آب شیخ بهایی منسوخ شد.
کتاب خلاصة الحساب شيخ بهايي که در سال 1311 قمري نوشته شده و به فارسي برگردانده شده است، شامل ده باب، سي فصل در رياضيات پايه ، نجوم و سيارات مي‌باشد. در جمع چند عدد چند رقمي که زير هم نوشته شده بجاي آنکه اعداد از سمت راست جمع زده شوند، از سمت چپ جمع زده مي شوند. مثلا :
6549
7542
3659
————–
16
16
13
20
————
17750
يکی دیگر از کارهای برجسته این استاد بزرگ در عملیات حساب و ریاضی، نکته جالبی است که در کتاب خلاصه الحساب او آمده است. بحث درباره اعداد مزدوج ( اعداد زوج ) و یا بای ناری Binary – 2 – 4 – 8 – 16 – 32 – 64 – 128 – 256 – 512 – 1024 است، که عدد 2 جذر و 4 را مال و 8 را کعب در نتیجه مال المال = 16 و مال الکعب = 32 کعب الکعب = 64 مال المال الکعب = 128مال الکعب الکعب = 256 کعب الکعب الکب = 512 ما المال کعب الکعب = 1024 انتخاب می‌کند و سپس روی عدد 1024 متوقف شده و آن‌را به‌نام ام یعنی مادر بکار برده که امروز در یک کامپیوتر هم به همین ترتیب حساب می‌شود، با این تفاوت که بجای کلمه ام آن‌را یک بایت یا بیت می‌گویند.
از ديگر کارهاي جالب او تقسیم صحیح و طریقه مهندسی آب زاینده رود به محله‌ها و باغات شهر اصفهان بود. او با محاسبه دقیق و بدست آوردن آمار بارندگی مناطق مختلف اصفهان،حومه و کوهستان‌های اطراف و همچنین سرچشمه زاینده رود، طرح دقیق نهرها و شیب و مقطح آنها و سهم استفاده آب هر باغ و محله و منزل، به مشکل و اختلاف چندین ساله این منطقه پایان داد .
بر اساس این رساله یا آئین نامه که امروزه به آن دفترچه مشخصات فنی می‌گویند، تقسیم‌بندی و استفاده صحیح از آب زاینده رود قانونمند شد و هنوز بر مبنای همان رونوشت تقسیم مقدار آب باتوجه به حرکت و سرعت و کشش و شیب و حجم مناطق زراعی و باغ‌ها و یا برای استفاده عامه مردم مشخص و معلوم شده است. جالب‌ترین محاسبه شیخ بهائی در این است که فصل سیلابی زاینده رود را طی 197 روز اوایل آذر و سپس مدت 168 روز برای جریان عادی و منظم برسی و محاسبه کرده است . جالب‌تر آنکه، این مدت زمان تغییرات و نوسانات تا به امروزه با آمار متوسط عوامل جوی اصفهان منطبق بوده و اصالت خود را حفظ کرده است . شیخ بهائی طرز تقسیم بندی جریان آب زاینده رود را با توجه به محاسبات خیلی دقیق به 33 سهم تقسیم نموده که هر سهم معادل 5 شبانه روز قسمتی از آب رودخانه است که باید آب موجود در رودخانه به هر محله سرازیر شود که امروزه با نصب دستگاه‌های مختلف آب سنج‌ها در نقاط زاینده رود به همان نتیجه رسیده‌اند که او در 420 سال قبل رسیده بود.
