گزارشی از پنجاه و ششمين المپياد بين‌المللی رياضی

گزارشی از پنجاه و ششمين المپياد بين‌المللی رياضی

عرفـان صلواتی
دکترای رياضی
پژوهشگاه دانش‌های بنيادی

منبع : نشريه رشد آموزش رياضی و مجله پرگار

المپياد بين‌المللی رياضی (IMO) مسابقه‌ای سالانه است که هر سال به ميزبانی يکی از کشورهای شرکت کننده برگزار می‌شود و هر کشور شرکت‌کننده با ارسال تيمی متشکل از حداکثر ۶ دانش‌آموز در اين مسابقه شرکت می‌کند. تيم هر کشور را يک سرپرست (Leader) و يک سرپرست دوم (Deputy Leader) همراهی می‌کنند و در صورت تمايل، تعدادی ناظر نيز همراه تيم هستند. ساز و کار برگزاری IMO از اولين دوره برگزاری آن در سال ۱۹۵۹ تا کنون تغييرات زيادی داشته است. در حال حاضر، برگزاری هر رويداد IMO، که تعداد کشورهای شرکت کننده آن امسال به ۱۰۴ کشور رسيده است، نيازمند برنامه‌ريزی و هزينه‌های هنگفتی است که تماماً بر عهده کشور ميزبان است. معمولاً کشور ميزبان برای تأمين هزينه‌های برگزاری، از حاميان مالی مختلفی اعم از شرکت‌های داخلی و بين‌المللی بهره می‌برد (به عنوان مثال، شرکت گوگل در سال ۲۰۱۱ حمايت مالی ۱ ميليون يورويی برای برگزاری ۵ رويداد IMO انجام داد). هزينه‌های برگزاری، شامل تأمين محل اقـامت تيم‌های شرکت کننده، سرپرستان تيم‌ها (که بايد جدا از محل اقـامت تيم‌ها و مجهز به سالن همايش بزرگ به منظور برگزاری جلسات ژوری باشد) و مصححين، غذا و پذيرايی، حمل و نقـل، تدارکات، کادر اجرايی، برنامه‌های تفريحی و هزينه‌های جانبی ديگر می‌شود. البته به دليل سابقه طولانی مسابقه IMO، به تدريج ساز و کار تثبيت شده و کارآمدی به وجود آمده و مراحل مختلف برگزاری از جمله انتخاب سؤالات از بين سؤالات پيشنهادی کشورها، برگزاری آزمون، تصحيح برگه‌ها و تعيين مدال‌ها بر اساس پروتکل‌های مصوب در سال‌های قبل انجام می‌شود. از آن جا که هيچ نهاد ثابتی متولی IMO نيست، تمامی تصميم‌های ضروری (از جمله تغيير قوانين، تعيين کشورهای ميزبانِ سال‌های آينده و موارد خاص) در جلسات هيئت ژوری که متشکل از سرپرست‌های همه تيم‌های شرکت کننده است و در روزهای پيش از مسابقه IMO تشکيل می‌شود، گرفته می‌شود. مسئوليت‌های کشور ميزبان، تنها محدود به جنبه‌های اجرايی نيست، بلکه تأمين نيروهای علمی مورد نياز، از جمله کميته انتخاب سؤالات و نيز تيم مصححين، که جامعه رياضی کشور ميزبان را درگير اين رويداد می‌کند، نيز از مسئوليت‌های کشور ميزبان است.
 

حاصل اين تلاش بزرگ، همه ساله برگزاری رقـابتی بين‌المللی است که می‌توان آن را با قدمت‌ترين و معتبرترين رقـابت دانش‌آموزی بين‌المللی دانست. سازمان‌دهی اين برنامه، منجر به تحرکی علمی می‌شود که از فوايد ميزبانی المپياد بين‌المللی رياضی است. يکی ديگز از فوايد ميزبانی، اعتبار جهانی حاصل از برگزاری موفقيت‌آميز اين رويداد است. به اميد روزی که کشور ما ميزبان موفقی برای المپياد بين‌المللی رياضی باشد.

۶امين المپياد بين‌المللی رياضی، از ۱۶ تا ۲۶ تير ۱۳۹۴ در شهر چيانگ مای تايلند برگزار شد. ۱۰۴ کشور در المپياد امسال شرکت کردند که بيشترين تعداد در تاريخ IMO است. همچنين پنج کشور افغانستان، عراق، مصر، کنيا و ميانمار نيز به عنوان کشورهای ناظر در مسابقه امسال حضور داشتند (کشورهايی که مايل به پيوستن به IMO هستند، بايد ابتدا يک سال به عنوان عضو ناظر حضور داشته باشند).

کشور ما از سال ۱۹۸۷ به طور رسمی، هر ساله در اين مسابقه شرکت کرده است. اسامی اعضا و همراهان تيم ايران در المپياد امسال در جدول زير آمده است:

آزمون در دو روز ۱۹ و ۲۰ تير برگزار شد و در هر روز شرکت‌کنندگان به سه سؤال در مدت ۴ ساعت و نيم پاسخ گفتند. سؤالات آزمون به زبان انگليسی و فـارسی از وبگاه رسمی المپياد بين‌المللی رياضی به آدرس www.imo-official.org  قـابل دريافت است. همچنين ساير اطلاعات مربوط به المپياد امسال، از جمله تيم‌های شرکت‌کننده و نمرات آن‌ها، در همين آدرس موجود است. روند طرح سؤالات در IMO به اين صورت است که هر کشور می‌تواند تا حداکثر ۶ سؤال به کشور ميزبان پيشنهاد کند و کشور ميزبان از بين همه سؤالات پيشنهادی، ليستی شامل حدود ۳۰ سؤال که در چهار موضوع هندسه، ترکيبيات، جبر و نظريه اعداد طبقه‌بندی شده‌اند را انتخاب می‌کند. سپس در جلسات هيئت ژوری که در روزهای قبل از آزمون با حضور سرپرستان همه کشورها و در قرنطينه برگزار می‌شود، سؤالات از طريق رأی گيری انتخاب می‌شوند. موضوع و کشورهای طراح سؤالات آزمون به شرح زير هستند :

فرآيند تصحيح برگه‌ها در IMO به اين صورت است که چون دانش‌آموزان راه حل‌هايشان را به زبان خودشان می‌نويسند، در جلساتی سرپرست هر تيم در حضور مصححان برگه‌ها را به زبان انگليسی ترجمه می‌کند و آن‌ها نيز نمره هر برگه را می‌دهند. در صورتی که مصححين و سرپرستان در مورد نمره به توافق نرسند (که به ندرت اتفـاق می‌افتد)، تصميم نهايی با هيئت ژوری است. پس از نهايی شدن نمرات، رتبه‌های کشورها بر مبنای مجموع نمرات تيم‌شان اعلام می‌شود. هر سؤال ۷ نمره دارد و در نتيجه حداکثر نمره هر شرکت‌کننده، ۴۲ است و حداکثر مجموع نمره هر تيم، ۲۵۲ است. ده تيم اول المپياد امسال و مجموع نمرات آن‌ها به شرح زير بودند:

 فراز و فرود های رتبه ی ايران، دلايل

يران در سال‌های نخستينِ شرکت در المپياد بين‌المللی، پيشرفت قـابل توجهی داشته است به طوری که در مدت ۵ سال خود را به رتبه ی ۸ام در سال ۱۹۹۱ رسانده است. پس از آن رتبه ايران همواره نوسانات زيادی داشته است. بهترين رتبه، رتبه اول در سال ۱۹۹۸ و پايين‌ترين رتبه، رتبه ۲۱ در سال ۲۰۱۴ بوده است. عوامل مختلفی در رتبه تيم در المپياد بين‌المللی مؤثرند که در ادامه مهم‌ترين آن‌ها را برمی‌شمريم.

۱. سبک سؤالات IMO و نقـاط قوت و ضعف تيم ايران
سبک کلی سؤالات IMO در طول زمان تغييرات اندکی داشته است. خصوصاً اين‌که در حال حاضر، بنابر پروتکل انتخاب سؤالات، بايد در ۶ سؤال آزمون، از هر يک از موضوعات هندسه، ترکيبيات، جبر و نظريه اعداد حداقـل يک سؤال حضور داشته باشد. با اين وجود، اين‌که از هر موضوع چه تعداد سؤال و با چه سختی‌ای می‌آيد، عامل مهمی در نتايج تيم‌ها است. زيرا هر کشور، به طور سنتی نقـاط ضعف و قوتی دارد. مثلاً با نگاهی به آمار بخش قبل روشن می‌شود که تيم ما در سؤالات ۳ و ۴ آزمون امسال که هر دو هندسه بوده‌اند، بسيار خوب عمل کرده در حالی که در سؤالات ديگر از ميانگين ۱۰ تيم اول ضعيف‌تر عمل کرده است.

۲. ورود جدی کشورهای ديگر به عرصه المپياد
سال ۱۳۶۶ که ايران برای اولين بار در IMO شرکت کرد، ۴۲ کشور در اين رقـابت شرکت می‌کردند. در سال ۱۳۷۷ که ايران رتبه اول را کسب کرد، ۷۶ کشور در اين مسابقه شرکت می‌کردند و امسال تعداد کشورهای شرکت کننده به ۱۰۴ کشور رسيد. البته نمی‌توان همه کشورهای شرکت‌کننده را رقبای جدی دانست. چرا که بسياری از کشورها (حتی کشورهايی که دارای رياضيات پيشرفته‌ای هستند، مثلاً کشورهای اروپای غربی) هيچ گاه به طور جدی در زمينه آماده‌سازی تيم خود برای المپياد بين‌المللی سرمايه گذاری نمی‌کنند. ولی ايران از اولين دوره‌های شرکت در IMO به طور سيستماتيک اقدام به تربيت تيم خود برای شرکت در IMO نموده است. در ساليان اخير کشورهای بيشتری اين مسير را در پيش گرفته‌اند و اين امر رقـابت در IMO را سخت‌تر از پيش کرده است.

۳. آزمون‌ها و دوره‌های آموزشی انتخاب تيم
بی‌شک کيفيت دوره‌های آموزشی و آزمون‌های برگزار شده برای انتخاب تيم ملی، تأثير مهمی در نتيجه تيم در المپياد بين‌المللی دارد. اين‌ها عبارتند از آزمون مرحله اول، مرحله دوم، دوره تابستانی، دوره طلا (که برای برگزيدگان مدال طلای کشوری برگزار می‌شود) و آزمون انتخاب تيم (که در پايان دوره طلا برگزار می‌شود). هرچه قدر کميته علمی المپياد رياضی تلاش بيشتری در طراحی آزمون‌های انتخابی و افزايش کيفيت دوره‌های آموزشی انجام دهد، نتايج تيم ما در المپياد بين‌المللی بهتر خواهد بود. با وجود تلاش و دلسوزی مسئولين باشگاه دانش‌پژوهان جوان، به دليل نبود پشتيبانی مالی و اجرايی از طرف نهادهای مربوطه، کميته علمی همواره در برگزاری آزمون‌ها و دوره‌ها در مضيقه بوده و اين امر يکی از عوامل تأثيرگذار در نتيجه تيم ما در سال‌های مختلف بوده است.

۴. حرفه‌ای‌گری در المپياد رياضی
شايد کسانی که سال‌ها پيش امکاناتی همچون معافيت سربازی و ورود به دانشگاه بدون کنکور را برای برگزيدگان المپياد تصويب می‌کردند، گمان نمی‌کردند که اين تسهيلات روزی بلای جان جريان المپياد گردد. به اين جوايز بايد اعتباری که از المپياد در رزومه علمی افراد ثبت می‌شود را نيز افزود. همه اين منافع، انگيزه‌ای قوی برای برخی مراکز آموزشی است تا با صرف هزينه‌های هنگفت (که از شهريه‌های چند ده ميليونی که از اوليا می‌گيرند، تأمين می‌شود) و برگزاری دوره‌های حرفه‌ای المپياد (که بيشتر به تربيت گلادياتور می‌ماند) آمار قبولی‌های خود را افزايش دهند و خانواده‌هايی را که موفقيت فرزند خود را در گرو قبولی در المپياد می‌بينند، به سوی خود جذب کنند. اين نوع آموزش حرفه‌ای و غير طبيعی، مانع اصلی شناسايی استعدادهای واقعی در المپياد رياضی است و المپياد را از هدف اوليه آن دور کرده است. به همين دليل است که می‌بينيم با وجود استعدادهايی که در سراسر کشور ما وجود دارد، در سال‌های اخير اغلب قبولی‌های المپياد از شهر تهران و آن هم چند مدرسه خاص در اين شهر است. به هر حال اين جريان، يکی از عوامل از دست دادن استعدادهای بالقوه در مسير المپياد است که قطعاً در نتيجه تيم ما تأثيرگذار است.

۵. کاهش گرايش دانش‌آموزان دبيرستان به رشته رياضی
چند سالی است که شاهد کاهش شديد متقـاضيان رشته رياضی در دبيرستان هستيم. در بسياری از مدارس کشور که در ۱۰ سال قبل تعداد کلاس‌های رياضی آن‌ها از مجموع تعداد کلاس‌های تجربی و انسانی بيشتر بود، اکنون کار به جايی رسيده است که کلاس‌های رياضی به زحمت به حد نصاب می‌رسند و دانش‌آموزانی که حتی خودشان به استعداد و علاقه‌شان به رياضی آگاهند، ترجيح می‌دهند در رشته تجربی ادامه تحصيل دهند. اين پديده خصوصاً در شهرهای کوچک‌تر شيوع بيش‌تری دارد و دليل آن، ظاهراً نبود فرصت‌های شغلی برای فـارغ‌التحصيلان رشته رياضی است. به هر حال، اين يکی از معضلات فعلی جريان المپياد است. چرا که بنابر قـانون، فقط دانش‌آموزان رشته رياضی مجاز به شرکت در المپياد رياضی هستند و به همين دليل بسياری از استعدادهای بالقوه اساساً وارد مسير المپياد رياضی نمی‌شوند.

 المپياد، آموزش، پژوهش

المپياد جزئی کوچک از نظام آموزشی ماست، با اين وجود نه هدف پايه‌گذاران المپياد و نه هدف دست‌اندرکاران فعلی المپياد، صرفـاً فرستادن تيم برای شرکت در المپياد بين‌المللی نبوده است. هر ساله، آزمون مرحله اول المپياد رياضی، که آزمونی مفهومی و با کيفيت است، با حضور بيش از ۲۰ هزار دانش‌آموز دبيرستانی از سراسر کشور برگزار می‌شود. کتاب‌های زيادی در اين سال‌ها پيرامون مباحث المپياد رياضی ترجمه يا تأليف شده‌اند که بسياری از آن‌ها کتاب‌های خوبی هستند و دانش‌آموزان علاقه‌مند، با مطالعه اين کتاب‌ها، خود را برای المپياد رياضی آماده می‌کنند. همه موارد فوق، از منافع جريان المپياد رياضی برای نظام آموزشی کشور بوده است. در سطح بين‌المللی، بسياری از رياضی‌دانان طراز اول جهان جزو مدال آوران سابق المپياد بين‌المللی رياضی هستند که از آن جمله می‌توان گريگوری مارگوليس، ولاديمير درينفـلد، پير-لوييس ليونز، ژان-کريستوف يوکوز، ريچارد بورچردز، تيموتی گاورز، گريگوری پرلمان، لوران لافورگ، استنيسلاو اسميرنوف، ترنس تائو، الون ليندنشتراس، نگو باو چاو، آرتور آويلا و مريم ميرزاخانی را نام برد. اما نبايد در اهميت المپياد در رياضيات عالی اغراق کرد. المپياد تنها يک مسابقه است و مهارت‌های خاصی همچون مهارت حل مسأله را پرورش می‌دهد، حال آن‌که پژوهش در سطح رياضيات عالی نيازمند توانايی‌های مختلفی است. تجربه نيز نشان داده است که لزوماً موفقيت در المپياد رياضی تضمين کننده رياضی‌دان موفقی شدن نيست. علاوه بر آن، هر نوع فعاليتی از جمله المپياد، تنها گروه خاصی از افراد را جذب می‌کند و نمی‌تواند نياز آموزشی همه افراد با زمينه‌ها و سلائق مختلف را برآورده کند. بنابراين بايد در عين تلاش برای حفظ فوايد المپياد و حذف مضرات آن، به دنبال ايجاد فعاليت‌های جانبی ديگر در نظام آموزشی خود باشيم که بتواند استعدادهای رياضی کشور را بشناسد و رشد دهد.